آثار سعدی :

آثار او به دو دسته منظوم و منثور تقسیم می شود كه در آثار منثور او مشهورترین آنها كه شاهكار سعدی نیز می باشد گلستان است . در آثار منظوم كه باز معروفترین و مشهورترین آنها بوستان می باشد كه این منظومه شعری در اخلاق و تربیت و وعظ و تحقیق سروده است و شامل 10 باب است كه عبارتند از 1- عدل 2- احسان 3- عشق 4- تواضع 5- وفا 6- ذكر 7- تربیت 8- شكر 9ـتوبه 10 – مناجات و ختم كتاب  ، كه شاعر تاریخ تمام شدن كتاب را در سال 655 ه .ق بیان كرده است كه این كتاب را شاعر قبل از بازگشت به شیراز سروده و آن را به عنوان یك ارمغانی به شهر خود آورده است و هم چنین این كتاب را به ابوبكر بن سعد بن زنگی تقدیم كرده است .

2- مجموعه دوم ازآثار منظوم سعدی قصاید عربی است كه كمتر از 700 بیت است كه شامل : مدح ، نصیحت و یك قصیده مفصل در مرثیه المستعصم بالله است 3ـ مجموعه سوم شامل قصاید فارسی در موعظه و نصیحت و توحید و مدح پادشاهان و رجال معروف زمان خود می باشد

4- چهارمین آثار او مرثیه هایی است كه شامل چند قصیده در مرگ مستعصم بالله و ابوبكر بن سعد بن زنگی و سعدبن ابوبكر و امیر فخرالدین ابوبكر است و یك ترجیع بند بسیار معروف در مرثیه اتابك سعد بن ابوبكر

5- معلمعات و مثلثات 6- ترجیعات 7- طیبات 8- بدایع 9- خواتیم10 ـ غزل قدیم11- صاحبیه كه مجموعه ای است از بعضی قطعه های فارسی وعربی كه غالبا در مدح شمس الدین صاحب دیوان جوینی است كه معروف به صاحیبیه است 12- مجموعه ای از اشعار هزل و دو مثنوی انتقادی شیرین و چند غزل و رباعی است .13- رباعیات  14- مفردات ، و كلیات شیخ عنوانی است كه به مجموعه آثار منظوم و منثور داده شده است كه تمام این آثار را ابتدا خود شیخ جمع ‌آوری و مرتب نمود ولی بعد از وفات شیخ شخصی به نام علی بن احمد بن ابی بكر بیستون این آثار را مرتب و تنظیم كرد . كتاب گلستان زیباترین كتاب نثر فارسی است و شاید بتوان گفت كه در سراسر ادبیات جهانی بی نظیر است و دارای ویژگیهایی است كه در هیچ كتاب دیگری نیست . نثری است آمیخته به شعر یعنی برای هر شعر و جمله و مطلبی كه به نثر ادا شده یك یا چند شعر فارسی و گاهی عربی به عنوان شاهد آورده است . كتاب گلستان دارای 8 باب است كه عبارتند از : 1ـ در سیریت پادشاهان 2ـ در اخلاق درویشان 3ـ در فضیلت قناعت 4ـ در فوائد خاموشی 5ـ در عشق و جوانی 6ـ در ضعف و پیری 7ـ در تاثیر تربیت 8ـ در آداب صحبت .آثار منثور دیگر او عبارت است از : 1ـ مجالس پنجگانه ،‌كه شامل ذكر و مواعظ شیخ است . 2ـ رساله ای در پاسخ صاحب دیوان شمس الدین محمد جوینی و جوابهای شیخ است . 3ـ رساله ای در عقل و عشق كه سعدی به آن پاسخ گفته است .4ـ نصیحة الملوك كه نصایح الملوك هم گفته شده كه رساله ای است در باب سیاست .

سعدی، شاعر جهاندیده، جهانگرد و سالك سرزمینهای دور و غریب بود؛ او خود را با تاجران ادویه و كالا و زوار اماكن مقدس همراه می‏كرد. از پادشاهان حكایتها شنیده و روزگار را با آنان به مدارا می‏گذراند.

سفاكی و سخاوتمندان را نیك می‏شناخت و گاه عطایشان را به لقایشان می‏بخشید. با عاشقان و پهلوانان و مدعیان و شیوخ و صوفیان و رندان به جبر و اختیار همنشین می‏شدو خامی روزگار جوانی را به تجربه سفره‏های مكرر به پختگی دوران پیری پیوند می‏زد.

سفرهای سعدی تنها جستجوی تنوع، طلب دانش و آگاهی از رسوم و فرهنگهای مختلف نبود؛ بلكه هر سفر تجربه‏ای معنوی نیز به شمار می‏آمد.

سنت تصوف اسلامی همواره مبتنی بر سیر و سلوك عارف در جهان آفاق و انفس بود و سالك، مسافری است كه باید در هر دو وادی، سیری درخور استعداد داشته باشد؛ یعنی سفری در درون و سفری در بیرون.

وارد شدن سعدی به حلقه شیخ شهاب الدین عمر سهروردی خود گواه این مدعاست.

ره‏آورد این سفرها برای شاعر، علاوه بر تجارت معنوی و دنیوی، انبوهی از روایات، قصه‏ها و مشاهدات بود كه ریشه در واقعیت زندگی داشت؛ چنان كه هر حكایت گلستان، پنجره‏ای رو به زندگی می‏گشاید و گویی هر عبارتش از پس هزاران تجربه و آزمایش به شیوه‏ای یقینی بیان می‏شود. گویی، هر حكایت پیش از آن كه وابسته به دنیای تخیل و نظر باشد، حاصل دنیای تجارب عملی است.

شاید یكی از مهمترین عوامل دلنشینی پندها و اندرزهای سعدی در میان عوام و خواص، وجه عینی بودن آنهاست. اگر چه لحن كلام و نحوه بیان هنرمندانه آنها نیز سهمی عمده در ماندگاری این نوع از آثارش دارد.

از سویی، بنا بر روایت خود سعدی، خلق آثار جاودانی همچون گلستان و بوستان در چند ماه، بیانگر این نكته است كه این شاعر بزرگ از چه مایه دانایی، توانایی، تجارب اجتماعی و عرفانی و ادبی برخوردار بوده است.

گزیده ای از آثار سعدی (بوستان):

چنان قحط سالی شد اندر دمشق        كه یاران فراموش كردند عشق

چنان آسمان بر زمین شد بخیل        كه لب تر نكردند زرع و نخیل

نجوشید سرچشمه های قدیم            نماند اب جز آب چشم یتیم

نبودی به جز آه بیوه زنی              اگر بر شدی دودی از روزنی

چو درویش بی رنگ دیدم درخت    قوی بازوان سست و درمانده سخت

نه در كوه سبزی نه در باغ شخ     ملخ بوستان خورده مردم ملخ

درآن حال پیش آمدم دوستی         ازو مانده بر استخوان پوستی

و گرچه بمكنت قوی حال بود     خداوند جاه و زر و مال بود

بدو گفتم ای یار پاكیزه خوی       چه درماندگی پیشت آمد بگوی

بغرید بر من كه عقلت كجاست   چو دانی و پرسی سوالت خطاست

نبینی كه سختی بغایت رسید       مشقت به حد نهایت رسید

نه باران همی آید از آسمان        نه بر می رود دود فریاد خوان

بدو گفتم آخر ترا باك نیست     كشد زهر جایی كه تریاك نیست

گر از نیستی دیگری شد هلاك   ترا هست ،‌بط راز طوفان چه باك

نگه كرد رنجیده درمن فقیه       نگ كردن عالم اندر سفیه

كه مردار چه بر ساحل است ای رفیق     نیاساید و دوستانش غریق

من از بینوایی نیم روی زرد        غم بینوایان رخم زرد كرد

نخواهد كه بیند خردمند ،‌ریش     نه بر عضو مردم نه بر عضو خویش

یكی اول از تندرستان منم        كه ریشی ببینم بلرزد تنم

منغص بود عیش آن تندرست    كه باشد به پهلوی بیمار سست

چو بینم كه درویش مسكین نخورد    بكام  اندرم لقمه زهر ست و درد

یكی را به زندان درش دوستان      كجا ماندش عیش در بوستان

گزیده ای از آثار سعدی (گلستان):

حكایت

پارسایی را دیدم بركنار دریا كه زخم پلنگ داشت و به هیچ دارویی به نمی شد .مدتها درآن رنجور بود و شكر خدای عزوجل علی الدوام گفتی پرسیدندش كه شكر چه می گویی ؟ گفت شكر آنكه به مصیبتی گرفتارم نه به معصیتی .

گر مرا زار بكشتن دهد آن یار عزیز          تا نگویی كه در آن دم غم جانم باشد

گویم از بنده مسكین چه گنه صادر شد     كو دل آزرده شد از من غم آنم باشد .

ویژگی های  شعر سعدی :

معدودی از ویژگیهای سبكی شعر سعدی چنینند:

1 ـ ساختار نحوی جملات در ابیات به صحیح‏ترین شكل ممكن است. عنصر وزن و موسیقی، منجر به نقص یا پیش و پس شدن حاد دستوری در جملات نمی‏شود و سعدی به ظریفترین و طبیعی‏ترین حالت ممكن در لحن و زبان، با وجود تنگنای وزن، از عهده این مهم برآید.

دیوان غزلیات سعدی را به تفال باز می‏كنیم:

ای كه گفتی هیچ مشكل چون فراق یار نیست               گر امید وصل باشد، همچنان دشوار نیست

نوك مژگانم به سرخی بر بیاض روی زرد                              قصه دل می‏نویسد حاجت گفتار نیست

در آن نفس كه بمیرم در آرزوی تو باشم                            بدان امید دهم جان كه خاك كوی تو باشم

به وقت صبح قیامت، كه سر ز خاك برآرم                         به گفتگوی تو خیزم، به جستجوی تو باشم

حدیث روضه نگویم، گل بهشت نبویم                                جمال حور نجویم، دوان به سوی تو باشم

2 ـ ایجاز و یا پیراستن شعر از كلمات زاید و اضافی و دوری از عبارت پردازیهای بیهوده‏ای كه نه تنها نقش خاصی در ساختار كلی شعر ندارند، بلكه باعث پریشانی در روابط كلمات با یكدیگر و نهایتاً جملات می‏شوند و به نحو چشمگیری از زیبایی كلام می‏كاهند، در شعر و كلام سعدی نقش ویژه‏ای دارد.

ساختار شعر سعدی كم كردن یا افزودن كلمه‏ای را خارج از قاعده و بی‏توجه به بافت كلی كلام برنمی‏تابد. از سویی این ایجاز كه در نهایت زیبایی و اعتدال است، منجر به اغراقهای ظریف تخیلی و تغزلی می‏شود و زبان شعر را از غنایی بیشتر برخوردار می‏كند:

گفتم آهن دلی كنم چندی                    ندهم دل به هیچ دلبندی

به دلت كز دلت به در نكنم             سخت‏تر زین مخواه سوگندی

ریش فرهاد بهترك می‏بود              گر نه شیرین نمك پراكندی

كاشكی خاك بودمی در راه           تا مگر سایه بر من افكندی...

ایجاز سعدی، ایجاز میان تهی و سبك نیست، بلكه پرمایه و گرانبار از اندیشه و درد است. بی‏‏فایده نیست اگر حكایتی را از «گلستان» نیز نقل كنیم و به عیان ببینیم كه خداوند سخن چه مایه از معنی را در چه مقدار از سخن می‏گنجاند:

حكایت: پادشاهی پارسایی را دید، گفت: «هیچت از ما یاد آید؟» گفت: «بلی، وقتی كه خدا را فراموش می‏كنم.»

حكایت: هندویی نفط اندازی همی آموخت. حكیمی گفت: «تو را كه خانه نئین است، بازی نه این است.»

3 ـ سعدی از موسیقی و عوامل موسیقی ساز در سبك و زبان اشعارش سود می‏جوید. وی اغلب از اوزان عروضی جویباری مدد می‏گیرد؛ اوزانی كه لطافت موسیقیایی در آنها بر ضربی بودن آن می‏چربد.

علاوه بر اوزان عروضی، شاعر به شیوه مؤثری از عواملی بهره می‏برد كه هر كدام به نوعی موسیقی كلام او را افزایش می‏دهند، عواملی همچون انواع جناس، همحروفیهای آشكار و پنهان، واج آرایی، تكرار كلمات، تكیه‏های مناسب، موازنه‏های هماهنگ لفظی در ابیات و لف و نشرهای مرتب و ...

همان طور كه پیشتر یادآور شدیم، استفاده از این عناصر به گونه‏ای هنرمندانه و زیركانه صورت می‏گیرد كه شنونده یا خواننده شعر او پیش از آن كه متوجه صنایع به كار رفته در شعر او شود، مسحور زیبایی و هماهنگی و لطافت آنها می‏شود.

در غزلی كه آورده‏ایم، سعدی نهایت استفاده را از عوامل موسیقی‏زای زبان برده است، بی‏آن كه سخنش رنگ تكلف و تصنع به خود بگیرد. تكرارهای هنرمندانه كلمات، همحروفیها و وزن مناسب شعر و همچنین لحن عاطفی و تغزلی همچون شكری هستند كه در این شعر و اشعار دیگر او به صورت شربتی گوارا درمی‏آیند تا ما جز شیرینی كلام، چیز دیگر ننوشیم:

بگذار تا مقابل روی تو بگذریم                                     دزدیده در شمایل خوب تو بنگریم

شوق است در جدایی و جور است در نظر                     هم جور به كه طاقت شوقت نیاوریم

روی ار به روی ما نكنی حكم از آن تست                          بازآ كه روی در قدمانت بگستریم

ما را سری است با تو كه گر خلق روزگار               دشمن شوند و سر برود، هم بر آن سریم

4 ـ طنز و ظرافت جایگاه ویژه‏ای در ساختار سبكی آثار سعدی دارد. البته خاستگاه این طنز به نوع نگاه و تفكر این شاعر بزرگ برمی‏گردد. طنز سعدی، سرشار از روح حیات و سرزندگی است.

سعدی به یاری لحن طنز، عبوسی و خشكی را از كلام خویش پس می‏زند و شور و حركت را بدان بازمی‏گرداند. با همین طنز، تیغ كلامش را تیز و برنده و اثرگذار می‏كند. طنز، نیش همراه با نوش است؛ زخمی در كنار مرهم. سالها بعد، لسان‏الغیب، حافظ شیرازی ابعاد عمیق دیگری به طنز شاعرانه بخشید و از آن در زبان شعر خود استفاده‏ها برد:

با محتسب شهر بگویید كه زنهار                     در مجلس ما سنگ مینداز كه جام است

كسان عتاب كنندم كه ترك عشق بگوی            به نقد اگر نكشد عشقم، این سخن بكشد

یارا! بهشت، صحبت یاران همدم است                           دیدار یار نامتناسب جهنم است

آن است آدمی كه درو حسن سیرتی             یا لطف صورتی است، دگر حشو عالم است

این حكایات را نیز از گلستان سعدی برمی‏چینیم، به امید بوییدن رایحه طنز و ظرافت از آنها:

حكایت: یكی از صاحبدلان، زورآزمایی را دید برآمده و كف بر دماغ انداخته. گفت:«این چه حالت است؟» گفتند: «فلان، دشنام دادش». گفت: «این فرومایه هزار من سنگ برمی‏دارد و طاقت سخنی نمی‏آرد؟»

حكایت: یكی از ملوك بی‏انصاف، پارسایی را پرسید: «از عبادتها كدام فاضلتر است؟» گفت: «تو را خواب نیمروز، تا در آن یك نفس خلق را نیازاری.»

شهرت سعدی:

آنچه كه قابل توجه و ذكر است این است كه معروفیت سعدی فقط مختص به ایران نبوده حتی در زمان خودش به مرزهای خارج از ایران مانند هندوستان ،آسیای صغیر نیز رسیده بود و خودش در چند جا به این شهرت اشاره داشته كه این شهرت سعدی معلول چند خاصیت است اول اینكه  او زبان شیوای خود را وقف مدح و احساسات عاشقانه نكرده ، دوم اینكه او شاعری جهانگرد بود و گرم و سرد روزگار را چشیده و تجارب خود را برای دیگران با زیبایی و شیرینی بیان كرده و هم چنین وی در سخنان خود چه از نظر نثر و چه نظم از امثال و حكایات دلپذیر استفاده نموده است و دیگر اینكه سعدی به شاعری شوخ طبع و بذله گو معروف است كه خواننده را مجذوب می كند و همه اینها دست به دست هم داده و سبب شهرت او گردیده است.

ختم كلام :

 آنچه‌ سعدی‌ را در گذر قرنها مورد توجه‌ خاص‌ و عام‌ قرار داده‌ است‌ ،علاوه‌ بر ارزش‌های‌ هنری‌ و بلاغی‌ كلام‌ او، آن‌ است‌ كه‌ سخن‌ با ژرفا و پر معنای‌ او چنان‌ روان‌ و گویا است‌ كه‌ هر خواننده‌ای‌ به‌ فراخور فهم‌ و آگاهی‌ خود می‌تواند از آن‌ بهره‌ بگیرد و گفتار زیبای‌ او، كام‌ دل‌ هر انسانی‌ را شیرین‌ كند و به‌ راستی‌ كه‌ :حد همین‌ است‌ سخندانی‌ و زیبایی‌ را. بلند آوازگی‌ سعدی‌ علاوه‌ بر لطافت‌ و عمق‌ معانی‌ كلام‌، ناشی‌ از زبان‌ فاخر و سخن‌ استوار او است‌ كه‌ دلها را ربوده‌ و خواهد ربود. هنر بزرگ‌ وی‌ در آن‌ است‌ كه‌ نه‌ جنبه‌های‌ هنری‌ كلام‌ را رها كرده‌ است‌ و نه‌ با قربانی‌ كردن‌ معنا به‌ تكلّف‌ و تصّنع‌ گراییده‌ است‌ .این‌ ویژگی‌ را به‌ روشنی‌ ،هم‌ در شعر و هم‌ در نثر وی‌ می‌توان‌ یافت‌. در تاریخ‌ درخشان‌ ادبیات‌ ما، شاعران‌ و نویسندگان‌ بزرگ‌ بسیارند، اما در میان‌ بزرگان‌ و فرزانگان‌، سعدی‌ از این‌ كه‌ هم‌ در عرصة‌ نظم‌ شاهكار آفریده‌ است‌ و هم‌ در عرصه‌ نثر، بی‌ همتا است‌ و چنین‌ بود كه‌ صوت‌ سخنش‌ بسیط‌ زمین‌ و زمان‌ را در نوردید و شور را در جهان‌ افكند .